ხათუნა ცხადაძე, 44 წლის, თბილისი

“წერა სკოლიდანვე მიყვარდა და მეხერხებოდა, მაგრამ უნდა ვაღიარო, რომ საკუთარი არასოდეს არაფერი დამიწერია. ძალიან გამიმართლა და კარგი ქართულის მასწავლებელი შემხვდა “აბიტურიენტობის“ დროს. იმ ადამიანმა მასწავლა წერა. უფრო სწორად, მასწავლა, „როგორ არ შეიძლება წერა“. საერთოდ, რაღაცის კარგად გასაკეთებლად ძალიან მნიშვნელოვანია იცოდე, ცუდი რა არის. ეს დღესაც ბევრ რამეში მეხმარება ცხოვრებაში.

უნივერსიტეტში ბიოლოგიურზე ჩავაბარე, რომელიც 3 წლის შემდეგ მივატოვე და ფილოლოგიის ფაკულტეტზე გადავედი, სადაც ნულიდან დავიწყე სწავლა. ისე გამოვიდა, რომ უნივერსიტეტში 8 წელი ვსწავლობდი და აქედან დაიწყო ჩემი მთარგმნელობაც. ახლაც მახსოვს ის განცდა, თარგმანის სპეციალობაზე სწავლამ და იქ ნიმუშების თარგმნამ როგორ მიმახვედრა, რომ ეს ის საქმეა, რისი კეთებაც ძალიან მსიამოვნებს.

ბევრი თვლის, რომ თარგმანი ვერ შემდგარი მწერლების თავშესაფარია. მე ასე არ მგონია. მთარგმნელობა ჩვეულებრივი პროფესიაა. ჩემთვის კარგი მთარგმნელი არის განათლებული ადამიანი, რომელსაც წერა უყვარს და შეუძლია, და თარგმნა მოსწონს. რადგან კარგად წერს, სულაც არაა სავალდებულო, მთარგმნელს საკუთარი ტექსტების წერაც უნდოდეს. მართალია, შენ სხვის იდეაზე მუშაობ, მაგრამ თარგმნა შემოქმედებითი პროეცესია. ეს სიტყვა, ლათინურიდან – Trans ducere, ერთი ადგილიდან მეორეზე გადაყვანას ნიშნავს და სწორედ ესაა მთარგმნელის ფუნქცია – ტექსტის ერთი ენობრივი სივრციდან მეორეში გადაყვანა, გაძღოლა. „გადაყვანას“ განგებ ვუსვამ ხაზს, უცვლელად უნდა გადაიყვანო ტექსტი, ენის გარდა, მასში სხვა არაფერი უნდა შეიცვალოს. ცხადია, მთარგმნელს დიდი პასუხისმგებლობა ეკისრება: ერთ ენობრივ, კულტურულ გარემოში დაბადებულმა ქმნილებამ, რომელიც ამ გარემოში, ამ ენაზე წარმოადგენს ფასეულობას, სხვა ენაში გადასვლისასაც იგივე ღირებულებები უნდა შეუნარჩუნოს.

მაგრამ ვფიქრობ, რომ მხატვრულ ლიტერატურას ის თარგმნის, ვისაც მოსწონს ეს საქმე და ამიტომ აკეთებს ამას. ვერ წარმომიდგენია, ადამიანი მხოლოდ ანაზღაურების გამო თარგმნიდეს. მით უმეტეს, რომ ძალიან დაბალი ჰონორარია მხატვრული ლიტერატურის თარგმნისთვის. სხვათაშორის, ისიც უნდა ითქვას, რომ ტექნიკურ თარგმანში 3-4-ჯერ მეტს გიხდიან, ვიდრე ლიტერატურის თარგმნაში, მაშინ, როცა მხატვრული თარგმანი უდიდეს პასუხისმგებლობას, შრომას, უამრავ დროს, შენი ცხოვრების წლებს, ჯანმრთელობას ითხოვს.”

მთარგმნელები და გამომცემლობები
——————————————————
“ყველა ბიზნესი ეთიკური უნდა იყოს, მაგრამ გამომცემლობებს, სხვაზე მეტად თუ არა, უეჭველად ევალება ეს. გამომცემლობაც კომერციული საქმიანობაა, ცხადია, მაგრამ ეს სფერო სხვა ღირებულებებს(აც) ემსახურება. ამ ბოლო დროს გსმენიათ, ალბათ, არა ერთი მთარგმნელი უჩიოდა გამომცემლობებს არაკორექტულობის, მთარგმნელის უფლებების დარღვევის გამო. ჩემი აზრით, მთავარი ისაა, რომ გამომცემლობამ კარგად აუხსნას მთარგმნელს, რაზე აწერინებს ხელს, როცა ხელშეკრულებას უფორმებს მას, რა იურიდიული შედეგები მოჰყვება მთარგმნელისთვის კონკრეტულ ხელშეკრულებაზე ხელის მოწერას. მთარგმნელი იურისტი არ არის, მას არ აქვს შესაბამისი ცოდნა, რომ ამ ურთიერთობის იურიდიული ასპექტები იცოდეს და ბოლომდე ესმოდეს, გამომცემლობა კი, როგორც წესი, უბრალოდ დუმს ისეთ დეტალებზე, რომლებიც მთარგმნელისთვის მნიშვნელოვანია.

მე ახლახანს გავწყვიტე ურთიერთობა გამომცემლობა „დიოგენესთან“. მე მრავალი წლის მანძილზე, პირდაპირი მნიშვნელობით, ვაიგივებდი საკუთარ თავს ამ გამომცემლობასთან, რომელიც ძალიან ცუდად და ჩემი აზრით, არაეთიკურად მოიქცა რამდენიმე ეპიზოდში, ამიტომ არანაირი სურვილი აღარ მაქვს, მან ჩემი თარგმანები გამოსცეს. გარდა მრავალწლიანი მეგობრული ურთიერთობისა ამ გამომცემლობასთან, ჩემთან თანამშრომლობა მისთვის, მსუბუქად რომ ვთქვათ, წამგებიანი ნამდვილად არ ყოფილა, რადგან ჩემი თარგმანები (რამდენიმე შემთხვევაში მთლიანად და ბოლო წიგნის შემთხვევაში – ნაწილობრივ) გარე დაფინანსებით ფინანსდებოდა (ძირითადად იტალიის საელჩო და ერთხელ – წიგნის ცენტრი), ასე რომ „დიოგენეს“ რეალურად არაფერი დასჯდომია ასეთი დონის ბესთსელერების თარგმნა, რომლებისაც, როგორც იცით, უკვე არაერთი ტირაჟი გამოვიდა. რადგან ამას ხშირად მეკითხებიან, დავაზუსტებ: მთარგმნელებს დაბეჭდილი წიგნების გაყიდვიდან შემოსავალი არ აქვთ (ალბათ რაღაც სპეციფიკური შემთხვევების გარდა, არ ვიცი), მათი ჰონორარი ერთჯერადი და შრომასთან აბსოლუტურად შეუსაბამო ანაზღაურებით შემოიფარგლება. წუწუნი არ მინდა და არც ანაზღაურება ყოფილა ჩემს შემთხვევაში ურთიერთობის გაწყვეტის მიზეზი. მე ერთ რამეს მივხვდი უბრალოდ, რომ ეს გამომცემლობა (რომელიც ხარისხზეც აცხადებს პრეტენზიას, ეთიკურობაზეც, რომელიც, გახსოვთ, სახელმწიფოს ედავებოდა ავტორთა უფლებების დარღვევაზე), უბრალოდ არანაირად არ აფასებს ჩემს შრომას. მე კი ასეთ ხალხთან ურთიერთობა არ მაინტერესებს. მთარგმნელებსა და გამომცემლობებს შორის პრობლემებზე ბევრი რამის თქმა შეიძლება და ალბათ ვიტყვით კიდეც უახლოეს მომავალში, მაგრამ ფაქტი ისაა, რომ გამომცემლობები არა მხოლოდ ძალიან დაბალ ანაზღაურებას უხდიან მთარგმნელებს, არამედ მათი უმრავლესობა სარგებლობს მთარგმნელების მიამიტობით და მათთან მეგობრობით. მთარგმნელები ამის გამო არც კი თვლიან საჭიროდ, დააზუსტონ იურიდიული დეტალები, ხელშეკრულებები კი, რატომღაც, ყოველთვის ერთი მხარისთვის (გამომცელობისთვის) სასარგებლო აღმოჩნდება ხოლმე, მეგობრობის მიუხედავად. ეს, მინიმუმ, არაეთიკურია. მე ვაპირებ, სადაც არის შესაძლებლობა, სამართლებრივად მოვითხოვო პასუხი, ხოლო, სადაც ეს შანსი არ არის, მინიმუმ, პრობლემაზე ვილაპარაკებ ხმამაღლა და ბევრად უფრო დეტალურად, ვიდრე ახლა, რომ სხვა მთარგმნელებმაც გაითვალისწინონ ერთმანეთის გამოცდილება და ცოტა მეტად მომზადებულები იყონ სამომავლოდ.

ერთ დეტალს ახლავე ვიტყვი მთარგმნელთა საყურადღებოდ, რომ ჩვენი შრომის კოდექსის მიხედვით (2010 წლის შესწორებით) ყველაფერი, რაც კონტრაქტში არ არის ნახსენები, დამსაქმებლის სასარგებლოდ წყდება. ასეთი დრაკონული კანონი გვაქვს და მთარგმნელმა უნდა იცოდეს, რომ თუკი კონტრაქტში არაფერი წერია მის ინტელექტუალურ თუ ქონებრივ უფლებაზე, ავტომატურად იგულისხმება, რომ ეს უფლება დამსაქმებლისაა. ხელშეკრულებაზე ხელის მოწერისას ამას არცერთი გამომცემელი არ განგიმარტავს. ჰო, ისევ მათთვის ვაზუსტებ, ვისაც მთარგმნელი საგამომცემლო ბიზნესის მოგების მონაწილე ჰგონია: არათუ გაყიდვასთან არ გვაქვს არაფერი საერთო, არამედ ტირაჟიდან 3 წიგნს ვიღებთ. სამს. დანარჩენს, თუ სურვილი გვაქვს, ვყიდულობთ.

ცხადია, მსხვერპლად თავის გასაღებას არ ვაპირებ, არავის არაფერზე მოუწერინებია ძალით ხელი და საკუთარი მიამიტობისა და უცოდინრობის ფასს ყველა იხდის. მიამიტობაც, იურიდიულ საკითხებში ზერელეობაც, დაუფიქრებლობაც ჩვენი ხასიათის ნაწილია ზოგადად, მაგრამ ურთიერთობა, რომელშიც მხოლოდ ერთი მხარეა მიამიტი, აღარც მეგობრულია არც ეთიკური. არა მგონია, მხატვრული თარგმანით რომელიმე მთარგმნელი გამდიდრდეს საქართველოში, მაგრამ ამ ტექსტებში ჩვენი ცხოვრების ბევრი წელი და ჩვენი ჯანმრთელობაა ჩადებული, ასე რომ იმის უფლება მაინც გვაქვს, სრულად ვიყოთ ინფორმირებულები და ისე გადავწყვიტოთ, როგორ მოვიქცეთ.”

პრემია
————–
“ცხადია, „საბა“ ძალიან გამიხარდა. რა თქმა უნდა, ძალიან გსიამოვნებს ადამიანს, როცა ამდენ შრომას ჯილდოთი გიფასებენ. ჯილდოებსა და საერთოდ, „ხილვადობაში“ პატარა საფრთხეებიც არის ხოლმე: ხშირად მინახავს, როგორ ცვლის ადამიანებს აღიარება. ასეთი რამ რომ არ დაგემართოს, ამაზე, მინიმუმ, უნდა იფიქრო. ისე, ჯილდოთი და აღიარებით მხოლოდ მთარგმნელი არ „სარგებლობს“: თუ ეს წიგნის გაყიდვაზე აისახება (ამბობენ, რომ ასეა), ამით ისევ გამომცემლობები იღებენ ეკონომიკურ სარგებელს.”

განათლების პრობლემები
——————————————
“გარდა მხატვრული ლიტერატურისა, ძალიან გვაკლია სხვადასხვა სფეროს ფუნდამენტური ტექსტების თარგმანები ქართულ ენაზე. ეს უბრალოდ ჩამორჩენილობას ნიშნავს. სახელმწიფო პოლიტიკის ნაწილი უნდა იყოს ესეისტიკის, თეორიული და სამეცნიერო ნაშრომების თარგმნა. მე, მაგალითად, ლიტერატურას ვასწავლი და ლიტერატურის თეორიის უმნიშვნელოვანესი ტექსტები არ გვაქვს ქართულად. ეს აუცილებლად უნდა შედიოდეს გამომცემლობების, უნივერსიტეტების, სახელმწიფოს პრიორიტეტებში. წარმოუდგენელია, რომ ახალგაზრდებს ფუნდამენტური ცოდნის მიღების საშუალება საკუთარ ენაზე არ ჰქონდეთ, რა სახელმწიფოზე ვლაპარაკობთ მაშინ, რომელ ენობრივ, კულტურულ თუ განათლების პოლიტიკაზე? პედაგოგი ხომ ვერ თარგმნის თეორიულ ლიტერატურას, რომ სტუდენტებს წააკითხოს? მაშინ სხვა აღარაფერი უნდა ვაკეთოთ. სტუდენტებმა კი არ იციან იმ დონეზე უცხო ენები, რომ თავისუფლად იკითხონ თეორიული მასალა და რომც იცოდნენ, მნიშვნელოვანია, მათ საკუთარ ენაზეც მიუწვდებოდეთ ხელი კაცობრიობის ფუნდამენტურ ცოდნაზე.

ჩემი აზრით, ყველა მცირე ერის ბედია ორენოვნება, ასეა ბევრი პატარა ევროპული ქვეყანა (ჩეხეთი, ჰოლანდია, შვედეთი, დანია თუ სხვა). მაგრამ მათ საკუთარი ენა არ დაუკარგავთ, შვედ ბავშვებსა და ახალგაზრდებს შვედურ ენაზე ყველაფერი აქვთ, თუმცა ინგლისური პატარაობიდანვე იციან. ჩვენთან არაფერი კეთდება ქართული ენისთვის და თან გული გვისკდება, ქართულს ვკარგავთ, ხალხი ქართულად ვერ წერს და მეტყველებსო. ქართული ენა ბევრ რამეს დამშეულია, მას მარტო ორიგინალური ლიტერატურით გამდიდრება არ ჰყოფნის, მითუფრო, რომ პროზაული ტრადიციაც კრიზისშია. (კი, უამრავი რამ იწერება, მათ შორის რაღაც კარგიცაა, მაგრამ მაინც მოთხრობებსა და მომცრო „რომანების“ იმედად ვართ, მე სერიოზულ პროზაულ ტრადიციას ვგულისხმობ). მოკლედ, ჩვენი ენისთვის ყველანაირი კარგი თარგმანი ჟანგბადია და არამხატვრული თარგმანი ამ საქმეში ძალიან მნიშვნელოვანია. ის ადამიანების გონებასა და ენაში ცნებების ქართულად დამკვიდრებას ემსახურება, ტერმინოლოგიის გაქართულებას, არარსებულის შექმნასა და არსებულის შევსება-განმტკიცებას; საბოლოო ჯამში კი იმას, რომ ადამიანებს ყველაზე ლაზათიანად, კოხტად, გამართულად აზრის ჩამოყალიბება სწორედ საკუთარ ენაზე შეეძლოთ. ვერ ვლაპარაკობთ და ვწერთ იმიტომ, რომ ქართულად ვერ ვკითხულობთ ბევრ რამეს. კარგად მეტყველება და მითუმეტეს – კარგად წერა ხომ, პირველ რიგში, კითხვით ისწავლება. როცა შენს ენაზე საშუალება გაკლია, მის ადგილს ბარბარიზმი იკავებს და ამით კარგავ ქართულს. ეს ხომ გაღარიბებაა, იზოლაციაა. მოკლედ, ჩემი აზრით, მძიმედ არის საქმე და ამას არ ეშველება მანამ, სანამ არამხატვრული, სამეცნიერო, თეორიული ლიტერატურის თარგმნაც არ გახდება სახელმწიფოს პოლიტიკის ნაწილი.

ზოგადად განათლების სისტემას რაც შეეხება, როგორც ლექტორი და როგორც მშობელი ერთ რამეს ვხედავ, ბავშვები თავიდანვე არ არიან მიჩვეულები კითხვას, ამიტომ სტუდენტებსაც არ აქვთ კითხვის ჩვევა. გამონაკლისებს არ ვგულისხმობ, ცხადია. საკუთარი შვილის მაგალითზეც მივხვდი, თურმე არ უნდა იფიქრო, რომ თუ მშობლებსა და ბებია-ბაბუებს უყვართ კითხვა, ბავშვიც აუცილებლად წაიკითხავს. არა, არ წაიკითხავს თავისით და უნდა იმუშაო იმაზე, რომ ბავშვმა კითხვა დაიწყოს. უნდა უკითხო და მეტი დრო გაატარო მასთან. ჩვენ არც ოჯახებში ვაჩვევთ ბავშვებს კითხვას და არც სკოლებში. ამიტომ უჭირთ შემდეგ ანალიზი, აზრის გამოხატვა, საკუთარი მოსაზრების ჩამოყალიბება და მისი დასაბუთება. ახალგაზრდებს კი არ ვაკრიტიკებ, პირიქით, იმის თქმა მინდა, რომ რაც არ იციან, იმიტომ არ იციან, რომ არავინ ასწავლა; იმიტომ, რომ სკოლაში არ ასწავლეს ის, რაც ყველაზე მთავარია: კითხვა, ანალიზი, აზრის გამოთქმა. ძალიან ხშირად ახალგაზრდები ამ ყველაფრის სწავლას უნივერსიტეტში იწყებენ, ისიც თუ გაუმართლათ. სკოლებშიც ასე, გამართლების იმედად არიან ბავშვები: შეიძლება, ზოგს უბრალოდ კარგი მასწავლებელი შეხვდეს და ბევრი რამ ასწავლოს. ნამდვილად არსებობენ კარგი მასწავლებლებიც, ოღონდ ცოტანი, და ისინი სისტემას ვერ ცვლიან. ჩვენს სკოლას ბევრი რამ აკლია, მაგრამ კიდევ ერთი საკითხი მგონია ძალიან პრობლემური: რატომ არ ისწავლება სკოლებში ევროპული, მსოფლიო ლიტერატურა? ეს იზოლაციაა, ამას რამე უნდა ვუშველოთ.

ისიც სკოლიდან მოდის, რომ ახალგაზრდები ხშირად სოციალურად გაუხსნელები არიან. ბავშვებს ალტერნატიული ცოდნა არ მიეწოდება. მთელი ჩვენი გარემო ჩაკეტილობის, თავდაცვით პოზიციაზე გამაგრებისკენ მოუწოდებს მათ, იმისკენ, რომ რაღაცით ემუქრებიან, რაღაცას ართმევენ. ეს კი მათ გახსნაში, განსხვავებულის მიღებაში უშლის ხელს. როცა დადარაჯებული ხარ, რამე არ წაგართვან (კარგად არც კი იცი, რა), იმას ვეღარ იღებ, რაც გეძლევა. განსაკუთრებულად შემტკივა გული ახალგაზრდებზე, ამიტომ მათზე ვერ ვბრაზდები, რაც არ უნდა მიუღებელი აზრები მოვისმინო მათგან. მართლა მგონია, რომ კაცთმოყვარეობა, ტოლერანტობა თავისით იშვიათად მოდის, ის მნიშვნელოვნად უკავშირდება ცოდნასა და განათლებას (ცხადია, არა ყოველთვის). მე სტუდენტების დასაქმებაზეც ვმუშაობ და ვხედავ, განათლების გარდა, რამდენი პრობლემა აქვს უამრავ ახალგაზრდას, რამდენი დაბრკოლების გადალახვა უწევს ზოგს იმისთვის, რომ იმას მიაღწიოს, რაც ბევრს ყოველგვარი ძალისხმევის გარეშე მიეცა. ხშირად ვლაპარაკობთ ხოლმე პრივილეგიებზე სტუდენტებთან. ამაზე ფიქრი მნიშვნელოვანია, ემპათიის გამომუშავებისთვის, სხვისი პატივისცემისთვის, იმის დაფასებისა და გამოყენებისთვის, რაც მოგვეცა. ბუნებრივია, რომ 17-18 წლის ახალგაზრდა ამაზე არ ფიქრობს, არც მე ვფიქრობდი, თავი ძალიან მაგარი მეგონა და დარწმუნებული ვიყავი, რომ რასაც მივაღწევდი, მხოლოდ საკუთარი დამსახურებით. განათლებას, ალბათ, ეს ფუნქციაც აქვს, საკუთარი პრივილეგიების გააზრებაში, სხვისადმი თანაგრძნობისა და სოლიდარობის გამომუშავებაში დაეხმაროს ადამიანებს, იმის აღიარებასა და დანახვაში, რომ ადამიანებს სხვადასხვა სასტარტო პირობები ეძლევათ ცხოვრებაში და ვიღაცას ჩვენზე ნაკლებ გაუმართლა. ამაზე ფიქრი არა მხოლოდ სხვისი პატივისცემისთვის არის სასარგებლო, იმისთვისაც საჭიროა, რომ ახალგაზრდებმა არ გაფლანგონ, მაქსიმალურად გამოიყენონ საკუთარი შესაძლებლობები.”

ავტორი: იდა ბახტურიძე
ფოტო: სალომე ცოფურაშვილი